2022-05-22 08:47:11
Әл-Фараби кім?
Әл-Фарабидің шығу тегі мен тегіне қатысты негізгі деректердегі өзгерістер көп. Бұл олардың көзі тірісінде де, одан кейін де нақты мәліметі ешкімде жазылмағанын, тек есту немесе болжамға негізделгенін көрсетеді.
Әл-Фарабидің өмірі туралы мәлімет өте аз. Алғашқы дереккөздерге әл-Фарабидің өз заманына дейінгі логика мен философияның тарихын қадағалайтын өмірбаяндық үзінді жазғаны және Әл-Масуди, Ибн ән-Надим және Ибн Хавкалдың қысқаша ескертулері бар.
Саид Әл-Андалуси әл-Фарабидің өмірбаянын жазды. 12-13 ғасырлардағы араб биографтарының қолында аз ғана фактілер болған және оның өмірі туралы ойдан құрастырылған оқиғаларды пайдаланды.
Кездейсоқ деректерден оның (өмірінің көп бөлігін) Бағдадта өткізгені белгілі. Ол кейінірек Дамаскіде және Мысырда болып, Дамаскіге оралғанға дейін 950-1 жылы қайтыс болды.
Оның есімі Әбу Наср Мұхаммед б. Мұхаммед Фараби, кейде аль-Тархани тегімен, яғни tarhān элементі нисбада кездеседі.
Оның атасы замандастары арасында танымал емес еді, бірақ кейінірек Ибн Әби Усайбиа және оның арғы атасы Ибн Халликанның еңбектерінде кенеттен Әузаләһ есімі кездеседі.
Оның туған жері Орталық Азиядағы, ол кезде Хорасан атымен белгілі болған көптеген жерлердің бірі болуы мүмкін.
«Параб/фараб» атауы ағынды су көздерімен суарылатын немесе жақын маңдағы өзені бар жерді білдіретін парсыша термин. Осылайша, қазіргі Өзбекстандағы Яксарт (Сырдария) бойындағы Фараб, қазіргі Өзбекстанның шетіндегі Фараб ауылы сияқты жалпы аумақта сол атауға байланысты(немесе сол гидрологиялық/геологиялық топонимнің әртүрлі эволюциясын) көптеген жерлер бар. Түркіменстандағы Оксус Амудария бойындағы Чахаржуй/Амол (қазіргі Түрікменабат) қаласы, Мервті Бұхарамен байланыстыратын Жібек жолында немесе Үлкен Хорасандағы (қазіргі Ауғанстан) Фарьяб қаласы. Көне парсы[ Pārab (Hudud al-ʿʿ'lam тілінде) немесе Фарьяб (сонымен қатар Pāryab) — «өзен суын бұру арқылы суарылатын жерлер» дегенді білдіретін жалпы парсы топонимі. 13 ғасырға қарай Яксарттағы Отырар Фараб деп аталды.
Ғалымдардың дені Фарабидің этникалық тегі анықталмаған дегенге келіседі.
Парсылық шығу тегі теориясы
Ортағасырлық араб тарихшысы Ибн Аби Усайби'а (1270 жылы қайтыс болды) — әл-Фарабидің ең көне өмірбаяншысы — өзінің «Уйюнінде» әл-Фарабидің әкесі парсы текті екенін айтады. Шамамен 1288 жылы өмір сүрген және ерте өмірбаянын жазған әл-Шахразури де Фарабидің парсы отбасынан шыққанын айтады.
Джорджтаун университетінің философия профессоры Маджид Фахридің айтуы бойынша, Фарабидің әкесі «парсылық экстракцияның армия капитаны болған». Парсыдан шыққаны туралы көптеген басқа дереккөздер де айтылған. Димитри Гутас Фараби еңбектерінде парсы, соғды, тіпті грек тілдеріндегі сілтемелер бар екенін, бірақ түрік тілінде емес екенін атап өтеді. Оның ана тілі және Фараб тұрғындарының тілі ретінде соғды тілі екенін қуаттаған.
Мұхаммед Джавад Машкур де иран тілінде сөйлейтін Орталық Азиядан шыққанын дәлелдейді. Кристоф Баумердің айтуынша, ол (Әл-Фараби) соғды болуы мүмкін. 2020 жылы жазған Терезе-Эн Друарттың айтуынша, "Ғалымдар оның этникалық шығу тегіне дауласады. Кейбіреулер оны түрік деп мәлімдеді, бірақ соңғы зерттеулер оның парсы екенін көрсетеді."
Түркілік шығу тегі теориясы
Әл-Фарабидің түрік тектілігі туралы аругменттің ең көне анықтамасын ортағасырлық тарихшы Ибн Халликан (1282 жылы қайтыс болған) келтіреді, ол өзінің «Вафаят» (669/1271 жылы аяқталған) еңбегінде Фараби Фарабқа жақын орналасқан Уасидж деген шағын ауылда дүниеге келген деп айтады. (қазіргі Отырар, Қазақстан). Осы дерекке сүйене отырып, қазіргі кейбір ғалымдар оны түркі текті дейді. Грек текті американдық арабист Димитри Гутас мұны сынап, Ибн Халликанның жазбасы Ибн Әби Усайбианың бұрынғы тарихи деректеріне бағытталған және әл-Фарабидің түркі текті екенін «дәлелдеу» мақсатына жасаған дейді, мысалы: қосымша нисба (тегі) «әт-Түрк» (араб. «түрік») қосу арқылы — ал ол (нисба) Фарабиде ешқашан болмаған. Алайда Ибн Халлеканды көшірген Әбу әл-Феда мұны түзетіп, әл-Торкиді «уә-кана ражолан торкийан» деген сөзбен өзгертіп, «ол түрік адамы болған» деген уәж айтады.
510 views05:47
Ш
