Қазақ әдебиеті

2022-09-03 17:48:00 Жорналшы жəне жазушы марқұм Балғабек Қыдырбекұлы қазақтың көне, сирек қолданылатын сөздеріне ерекше құмар еді. Шоқан ескерткішінің жанында сейілдеп жүргенде ол əрдайым менен емтихан алып жүретін. «Білгіш болсаң, Гера, пəйкел, нұғара, шіленгір, күрік, мұрақ деген сөздердің мағынасын айтшы», – деп маған тəптіштеп түсіндіріп, миыма құятын. Сонсоң неше түрлі құйтырқылау сұрақтар қоятын. «Жыланның ұрғашысын қазақтар не дейді? Мысықтың баласын ше? Барыстың «əйелі» қазақша қалай болады? Баласы ше? Қасқырдың ұрғашысын қазақтар қалай атайды?» Əрине, мен көбісін білмеймін. Бəкең мəз болып, миығынан күліп, сəнді галстугін түзеп қойып, шыт жаңа костюміндегі болар-болмас қылшықты саусағының ұшымен шертіп, сілкіп тастап, маған асықпай-саспай түсіндіреді: мəлике, мəулен, таутан, алан, құртқа.

// Герольд Бельгер. "Қазақ дәптері" кітабынан Ашу / Түсініктеме

2022-09-02 11:30:14 Қыз балаға бата

Талдай бой берсін,
Сұңғыла ой берсін,
Жаздай жамал берсін,
Қардай жанар берсін!
Анаға шуақ болсын,
Ағаға қуат болсын,
Нәзік жаны болсын,
Елінің ары болсын,
Басына өнердің бағы қонсын,
Ақ орданың шамы болсын! Ашу / Түсініктеме

2022-09-01 17:47:00 Қаншама рет қалам тартсам қасымда,
Сен тұрасың жүрегімнің басында,
Сен өзімнің өміріме кіргенсің
Сонау-сонау сегіз-тоғыз жасымда.
Қаламға бір, саған да бір қараймын,
Жақсы атымды, мақсатымды санаймын,
Барлық тәуір күндерімде сен барсың,
Жүздерінде сан жыл менен сан айдың.
Мен біреуді қадірлесем, сыйласам,
Адал дос пен азаматты жинасам,
Не бір ұлы биік-биік мінбеде
Сөз сөйлесем, шешендерді тыңдасам.
Бәрінде де сенің даусың, үнің бар,
Сенің жаның, сенің тәтті тілің бар,
Өн бойында осынау бір өмірдің
Өзің берген парасат пен білім бар.
Ол болмаса - сенің де атың өшкені,
Жүрегіңнен махаббаттың көшкені,
Уа, мұғалім, өз бетіңе тік қарап,
Сәл ірілеу кетіп қалсам, кеш мені!
Дауыстаман: мен сүйемін сені! - деп,
Қасыма кеп, дәптеріме төніп өт,
Онда сенің, сенің ғана атың бар
Бала күннен көп жаттаған көкірек.
Сені жазбай ешбір сабыр жоқ маған
Күнім де жоқ есіміңе соқпаған,
Сонау Ұлы Ыбырайдан бір бастап,
Мен қазіргі Мақатқа кеп тоқтағам.
Сонда-сонда көңіл адал, жан ізгі,
Өтеу еді шәкірт болған қарызды,
Әлі күнге ылғи класс ішінде
Менің өмірім оқып жүрген тәрізді.
Бұл Қоғамның, бұл қауымның көзінше,
Сәл қисайып, осалдығым сезілсе,
Сен қарады-ау, сен қиналып қалды-ау деп,
Кешу сұрап, күбірлеймін өзімше.
Асыл жандар, мұғалімдер, ұстаздар,
Шын шеберлер, өнерпаздар, іспаздар,
Әр шәкірттің кеудесінде бір ту бар,
Сол бір туды жығып алмай ұстаңдар!

// Ғафу Қайырбеков – Ұстазбен сырласу Ашу / Түсініктеме

2022-09-01 06:45:00 Сыңғырлашы, қоңырау,
Сырға бөлеп шәкіртті.
Тербегендей бесікке,
Мынау алтын уақытты.

Ізімізден гүл өскен,
Жүзімізден күн ескен.
Балғын кезім бақытты!
Нұрлы таңым атыпты.

Сыңғырлашы, қоңырау,
Жырға бөлеп маңайды.
Барлық шәкірт өзіңмен,
Сырласуды қалайды.
Сағынысып, көріскен,
Қыркүйектің ақ таңы-ай,
Шәкіртіне ұстаздар,
Мейіріммен қарайды!

Сыңғырлашы, қоңырау,
Сыңғыр-сыңғыр үніңмен,
Қауыштырып біздерді,
Жұмбағы көп біліммен.
Жанарында ұстаздың,
Жалын шашқан оты бар.
Қарсы алайын мен оны,
Туған ана тіліммен.

Сыңғырлашы, қоңырау,
Тусын сұлу жарасыи.
Сыңғыр-сыңғыр үніңмен,
Жүректерде қаласың.
Кіп-кішкентай балғындар,
Құтты болсын қадамың!
Сен ғажайып әлемге,
Еніп бүгін барасың!

// Гүлнар Өмірзақова - Сыңғырлашы, қоңырау Ашу / Түсініктеме

2022-09-01 05:48:00 Соғылды алғашқы қоңырау,
Құлыным, мектепке дайындал!
Құр аттай құйғисың өмiр-ау,
Бойымда бiртүрлi уәйiм бар...

Мән берме шуына қаланың,
Бойыңда рухы бар даланың.
Тастақ жол мектепке бастайды,
Құт болсын алғашқы қадамың,
Дайын ба әлiппе, қаламың!

Келе ғой аяғың талмасын,
Жанымның тiп-титтей бөлшегi!
Сән сезiм сыйлайды жанға шын,
Тап-таза сәбилiк өлшемiң.

Көшелер қиылысы – қанбазар,
Құлдыраң қағып сен кiрерсiң.
Жалғанның сыны да сан тосар,
Бiр тұрып, бiр жүрiп түлерсiң.

Жанарың кетпесiн қарығып,
Сәтiмен жетерсiң асқарға.
Сүрiнiп кетпегiн, жарығым,
Шашылған қиыршық тастарға.

Дәл осы есейткен талайды,
Алғашқы қоңырау сыңғыры.
Соғылған қоңырау, алайда –
Қағылған өмiрдiң күмбiрi.

Бұл өмiр талайды сынаған,
Қол созып жүргенде арманға.
Қарғам мен соңғы рет жылағам.
Әкесiз мектепке барғанда...

Соғылды алғашқы қоңырау,
Құлыным, мектепке дайындал!
Құр аттай құйғисың өмiр-ау,
Бойымда бiртүрлi уәйiм бар.

// Жанарбек Әшімжан - Алғашқы қоңырау Ашу / Түсініктеме

2022-08-31 17:47:00 Жалқау жүрек,
Тіле тілек,
Тартынба!
Тән өлгенде,
Жұрт көмгенде,
Не қалмақшы артыңда?
Шын жыласаң,
Мың сұрасаң,
Жетерсің бір мақсатқа.
Харекет қыл,
Шамаңды біл,
Салып қабақ, ұртыңды.
Қайда барсаң,
Ойыңа алсаң,
Қор болмассың, жұртыңды.
Тым қарайма,
Жолдан тайма,
Ел мұнда.
Кетпей алысқа,
Түс жарысқа,
Кел мұнда!
«Анау пәлен,
Мынау түген», -
Бірін бастап,
Бірін тастап,
Ұлт ісімен ойнама!
Бар түрлі іс,
Істеуші күш,
Жетпес әлің зорына.
Байқап кіріс,
Бар-дағы түс,
Оңайырақ жолына.
Жол көп екен
Қол жоқ екен,
«Мен құдайы» деп жүрмек.
Онанда бос,
Мұнанда бос,
«Мен құдайы деп жүрмек».
Ол олай деп,
Бұл қалай деп
Алла ісіне шек қылма!
Екпей бидай,
«Бер деп құдай!»
Тентектікті көп қылма!
Айтқанды ұқсаң,
Жолға шықсаң,
Өзің бірге өл,
Тар болмас көр,
Ұжданыңнан айырылма!

// Сәбит Дөнентаев - Жүрекке Ашу / Түсініктеме

2022-08-29 17:29:00 Қырмызыдай кейпің құбылған,
Көрікті, көркем бала едің,
Базарың баста құрылған.
Қайын жұртқа барғанда,
Ұзартып жүрме тіліңді,
Көрсетіп жүрме мініңді,
Жақсы адамдар онда бар,
Ақылы асқан білімді.
Жақсының алды көше деп,
Қайнағаң мен атаңның,
Алдынан өтпе кеселеп.
Үйіңе келген қонаққа,
Шытылмасын қабағың,
Толы келсін табағың.
Ауыл үй түгіл, ел мақтар,
Сыртыңнан естіп қазағың.
Қырыққа жасың жеткенде
Келін менен баланың
Билігіне таласпа,
Ақылыңнан адаспа.
Олай-былай ауысса,
Ауыл үймен санаспа.
Мырзалыққа батыл деп,
Шығарар ердің атын деп,
Сонда сенің, шырағым,
Даңқың кетер алашқа,
Елу жасқа барғанда,
Бәйбіше болсаң балқыған,
Қас-қабағың шалқыған,
Қолыңда болса, шырағым,
Қос бауырдақты қос жүзік.
Бәйбішелікте бір қызық.
Алпыс жасқа келген соң,
Төсегіңді сал да жатып ал,
Биліктен басыңды сатып ал.
Ақыл ойлап пікір ет,
Құдайыңа шүкір ет.
Жетпіс жасқа келген соң,
Өліміңді ойлай бер,
Қай күні келіп қалар деп,
Қай күні құрық салар деп,
Самай шашым ағарды,
Бұл өлімнен келген хабар деп;
Таласпаңыз билікке,
Дүниясы құрысын,
Қазымыр болған жаман деп.
Жасың барса сексенге,
Сексеннен артық жасама,
Айып етіп сөксең де.
Сол сексеннің өзі де,
Төс сүйегіңді тыржитып,
Кеңірдегіңді қыржитып,
Жауырыныңды күржитіп,
Семдіріп кетер бөксеңді...

// Қашаған Күржіманұлы - Ұзатылып бара жатқан қызға берген батасы Ашу / Түсініктеме

2022-08-27 17:44:00 Кіммен сөйлес бұл күнде ақша зары,
Ақшада тұр әңгіме бас базары.
Барлық нәрсе ақшаға бас игесін,
Адамдық парасаттың қашты ажары.

Барлық жерді осы ақша бүлдіріп жүр,
Біреуді жылатып, біреуді күлдіріп жүр.
Мейлі ақша жылан болсын, маймыл болсын,
Өктемдігін бар жерде жүргізіп жүр.

Бұл ақша құл қып адам сатып ап жүр,
Доллармен он-ондап қатын ап жүр.
Мейлі ол залым болсын, шайтан болсын,
Қажы болып Меккеге қатынап жүр.

Сұм ақшадан талайлар езіліп жүр,
Талай әйел ерінен безініп жүр.
Кейбіреулер ақшаға тәлкек болып,
Кейбіреулер ажалға кезігіп жүр.

Қалайда ақша сұмдығын асырып жүр,
Мен дегендер ақшаға бас ұрып жүр.
Талай гүлдер мезгілсіз жұлынып жүр,
Талайлар топ-тобымен қырылып жүр.

Бүгінде ақша болып «опалы» жыр,
Шүріппесіз мылтықтай от алып жүр.
Жасын боп жерге түскен найзағайдай,
Қалаған жерін лезде қопарып жүр.

Ақшаның сыры әбден ашылып жүр,
Терроршы боп өзінше тасынып жүр.
Өктемдігін паш етіп дүниеге,
Адамды адам демей басынып жүр.

Айта берсе ақшаның сұмдығы көп,
Бола ма қолмен тасқын суды бөгеп.
Үстемдігін қоймаса ақша-доллар,
Құмырсқадай құжынап ұрлық өред.

Ұрлық түбі не екені белгілі ғой,
Ұрлыққа адам қадам баспаса екен.
Ақша жайлы мендегі ой –
Ақша құны адамнан аспаса екен.

// Шүкірбай Ақназарұлы - Ақша туралы ақиқат Ашу / Түсініктеме

2022-08-26 08:30:01 Құдай бар ма?
Бар деймін!
Құдай – жалғыз Жар деймін.
Құдай – нұрлы иманың,
Қардай аппақ ар деймін.

Құдай шын ба?
Шын деймін!
Сенбегенге сын деймін.
Құдай деген бір Алла –
Ислам атты дін деймін.

Құдай хақ ба?
Хақ деймін!
Хақтағала тақ деймін.
Момындарға мүдделес,
Бағынғанға бақ деймін.

Құдай қанша?
Бір деймін!
Жарқыраған нұр деймін.
Құдіреті Құдайдың
Жүректегі жыр деймін.

Құдай хақ ба?
Хақ деймін!
Аққа Құдай жақ деймін.
Қараңғыда қаңғымай,
Хақ дініңді тап деймін.

// Серікбай Қосан - Құдай Ашу / Түсініктеме

2022-08-25 16:25:00 Әр көңілде жеке қиял, жеке мұң,
Бір сен емес көзге тура қараған.
Ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін,
Білетіндей көрінеді әр адам.

// Темірғали Көпбай Ашу / Түсініктеме